راهنمای رصد گذر عطارد

گذر عطارد را کی؟ کجا؟ و چگونه رصد کنیم؟

این روزها همه جا خبر از یکی از مهمترین رویدادهای رصدی امسال است، گذر سیاره عطارد از مقابل خورشید. پدیده گذر سیارات داخلی از مقابل خورشید از پدیده های نادر نجومی محسوب میشود. علت این امر، هم‌صفحه نبودن مدار زمین، عطارد و زهره است.  اگر این مدارها هم صفحه بودند هر سال شاهد چندین بار گذر عطارد و زهره بودیم اما به علت انحراف کمی که دارند سال ها باید صبر کنیم تا زمین، خورشید و عطارد یا زهره دقیقا در یک راستا قرار بگیرند و تصویر ضد نور آنها را روی خورشید ببینیم!

برای مثال گذر زهره در فاصه های تقریبا 8 و 122 ساله رخ می‌دهد. ما خیلی خوش شانس بودیم که در خرداد سال 83 و خرداد سال 91 خورشیدی موفق شدیم که دوبار گذر زهره را ببینیم و برای دیدن گذر بعدی زهره تا سال 1496 خورشیدی باید صبر کنیم! اما گذر عطارد متداول تر از گذر زهره است. در هر قرن تقریبا 13 بار گذر عطارد رخ می‌دهد. گذر قبلی سیاره عطارد در اردیبهشت سال 95 اتفاق افتاد که از ایران هم قابل رویت بود و گذر بعدی دوشنبه هفته آینده یعنی 20 آبان رخ می‌دهد و خوشبختانه باز هم از ایران قابل رویت است. از آنجایی که اگر این گذر را نبینیم باید تا سال 1411 صبر کنیم، پس حتما برای رصد آن برنامه ریزی کنید.

برای دیدن گذر چه زمانی به کجا برویم؟
اگرنگاهی به نقشه مسیر رویت پذیری گذر بیاندازیم، می‌بینیم که کشورمان ایران دقیقا در ابتدای مسیر قرار دارد. این اتفاق هم خوب است هم بد! بد از این نظر که نمیتوانیم تمام مراحل گذر را ببینیم و فقط دقایقی قبل از غروب خورشید فرصت کوتاهی برای رصد آن داریم! اما از این جهت خوب است که چون خورشید در ارتفاع کمی قرار دارد میتوانیم عکس‌های خوبی را در ترکیب با مناظر زمینی بگیریم.

همانطورکه در نقشه مشاهده می‌کنیم شرق ایران در لبه مسیر رویت پذیری قرار گرفته است. در شهرهای شرقی ایران مثل مشهد و چابهار چیزی حدود 15 تا 30 دقیقه از این گذر را میتونیم شاهد باشیم، آن هم وقتی که خورشید در ارتفاع خیلی کمی قرار دارد. پس به یک افق غربی باز احتیاج داریم.
هر چه به سمت غرب ایران حرکت کنیم شرایط بهتر میشود. در شهرهایی که در نوار مرکزی ایران هستند مثل تهران، اصفهان، شیراز  و بندر عباس چیزی حدود 50 تا 60 دقیقه شاهد گذر هستیم و در مرز های غربی کشور مثل آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام و خوزستان این عدد به 80 دقیقه هم می‌رسد.
با توجه به این موارد مناطق غربی کشور برای رصد گذر موقعیت مناسبتری دارند. البته حواستان به وضعیت آب و هوا هم باشد و ورود توده ابر در روز دوشنبه 20 آبان از سمت غرب کشور را در نظر داشته باشید.

با توجه به این که گذر عطارد حدود 5 و نیم ساعت طول می‌کشد، تقریبا در تمام اروپا و آفریقا پیش از تماس سوم و چهارم و پایان گذر، خورشید غروب میکند و فقط ساکنان آمریکای جنوبی و شرق آمریکای شمالی میتوانند شاهد تمام مراحل گذر باشند. در قسمت های غربی آمریکای شمالی هم فقط مراحل پایانی گذر بعد از طلوع قابل رویت است.

چه زمانی گذر شروع می‌شود؟
تقریبا در تمام مناطق ایران از ساعت 4 و 5 دقیقه گذر شروع می‌شود، اما محض احتیاط و برای اینکه تماس اول و دوم را از دست ندهید، از دقایقی قبل برای رصد آماده باشید.

عطارد از کدام قسمت وارد خورشید میشود؟
اگر خورشید را به شکل یک ساعت در نظر بگیرید تقریبا جایی در حدود ساعت 10 باید منتظر ورود عطارد باشید.

آیا با چشم غیر مسلح گذر دیده میشود؟
عطارد خیلی کوچکتر و دورتر از آن است که بتوانیم با چشم غیر مسلح روی خورشید تشخیصش دهیم و برای دیدن قرص آن و جزئیات گرفت، مثل تماس اول و دوم به کمی بزرگنمایی احتیاج داریم. به کمک یک دوربین دوچشمی کوچک یا تلسکوپ می‌توانیم عطارد را به راحتی روی خورشید رصد کنیم البته با فیلترهای مخصوص مثل فیلترهای شیشه‌ای و فیلتر مایلار. حواستان باشه که فیلتر باید حتما در مقابل دهانه ابزار رصدی شما قرار بگیرد. از پشت تلسکوپ یا دوربین بدون فیلتر حتی با عینک مخصوص هم نمی‌شود به خورشید نگاه کرد چون عینک و چشم ما هر دو باهم می‌سوزند!

آیا از فلاپی یا فویل میتوانیم برای نگاه کردن به خورشید و گذر استفاده کنیم؟
به هیچ وجه! نگاه کردن با این وسایل شدیدا به چشم شما آسیب میزند. برای رصد گذر حتما باید از فیلتر های مخصوص استفاده کنید. ارزان ترین فیلتر ایمن برای رصد خورشید شیشه جوشکاری شماره 14 است. البته فیلتر شماره 14 به سختی پیدا میشود و میتوانید به جای آن از دو فیلتر روی هم شماره 7 یا 8 و 9 که در بازار هست استفاده کنید.

نگاه کردن بدون فیلتر به خورشید آسیب های جبران ناپذیری را به چشم وارد میکند پس مهمترین فاکتور در این رصد، ایمن بودن آن است.

پدیده‌ی گذر در قرن 17 میلادی به دلیل اندازه گیری هایی که بعضی از آنها برای اولین بار از طریق این پدیده امکان پذیر بود، اهمیت خیلی زیادی داشت. اندازه گیری فاصله دقیق عطارد تا زمین و خورشید، شعاع سیاره عطارد، شعاع خورشید، فاصله زمین تا خورشید و میل مداری عطارد از مواردی هستند که به کمک گذر میتوانیم در قالب یک پروژه آماتوری آنها را انجام دهیم و در کنار لذت بردن از زیبایی بصری این پدیده، کاری که منجمان حدود 400 سال پیش بدون ابزار الات پیشرفته امروزی انجام دادند را تجربه کنیم.

دوشنبه 20 آبان ساعت 16 و 5 دقیقه را فراموش نکنید.

افق جنوب غربی صاف و بدون ابری را براتون آرزومندیم!

امیرعلی مومنی

مرکز نجوم آوا استار

راهنمای رصد گذر عطارد

گذر عطارد به زبان ساده